Murat Bardakçı, önceki gece"Tarihin Arka Odası"programında "felsefe"nin gereksiz olduğunu iddia etti. Felsefenin işe yaramayan bir entel uğraşı olduğunu söyleyen Bardakçı, Osmanlı Padişahları'nın felsefe ile ilgileri olmadığını söylerek onları övdü.
Bardakçı'nın sözleri bu yazıyı gerekli kıldı...
Herkesin felsefesi
Lise yıllarının felsefe bilgisi dünyayı kavaramamıza yetmiyordu.
Kafamıza zorla sokulmaya çalışılan idealist felsefecilerin “dinsel”öğretilere açtığı dikenli yoldan ilerlemek ve onları anlamaya çalışmak çok zordu.
Platon’un, ikisi siyah ikisi beyaz atın çektiği arabanın nereye gittiğini öğrendiğimde herhalde otuz yaşlarımı çoktan geçmiştim.
İlkçağ diyalektik felsefecileri ile ise nedense çok daha sonra tanışabildik. Karşıtların birliği ilkesini “aşağı olmadan yukarıyı nasıl tanımlayabileceğimi” biri sorduğunda ancak anlayabildim.
Felsefe uzun yıllar üzerinde çok da durulması gerekmeyen “yaşamı kavrama” biçimi olarak bir kenarda durdu.
Hemen herkes için de bu böyleydi.
Aklın ne olduğu konusunda binlerce yıldır “akıl” yoran insanoğlunun bir arpa boyu yol bile ilerlemediği bize “gösterildikçe”, Humphrey Bogart felsefesi en kolayımıza geliyordu: “Hızlı yaşa genç öl, cesedin yakışıklı kalsın”.
Ama felsefenin gereksizliğini söyleyene rastlamadım. Hemen herkesin yaşamı bir şekilde algılama biçimi vardı ve bunu da “kendi felsefesi” olarak öne sürüyordu.
Uyduruk da olsa, kulaktan dolma da olsa, herkesin kendine göre bir felsefesi vardı elbette.
Bir de bunun “bilimsel” olan tarafı vardı ki, işte o noktada sıradan bilgiler, kulaktan dolma laflar ya da ucuz yakıştırmalar asla işe yaramıyordu.
Burada hemen ana konuya girmekte yarar var. Uzattıkça karmaşıklaşan bir konunun tam ortasındayız çünkü. Louis Althusser’in sorduğu soruyla başlayalım: “Acaba felsefe, felsefe içinde belirli bir tavır almadan tanımlanamaz mı?”
Zor olana gereksiz damgası yapıştırma alışkanlığı
Bu soruyu sorup da cevabını aramaya kaltığınız andan itibaren, “Felsefe gereksizdir,” diyemezsiniz. Dediğiniz anda, disiplinler arası olmayan ama disiplinler arasının bir adım önünde gitmeyi göze almış bir kuramsal yapıyı da reddetmiş olursunuz.
Daha farklı biçimde açıklamaya çalışayım: Filozoflar, yani felsefe üreticileri, asla yanlış yaptıklarına inanmazlar ve asla düşüncelerinin yanlışlığını kabul etmezler.
Tersini kanıtlamak veya karşıt bir felsefe oluşturmak için, o felsefi düşüncenin yokluğunu kabul etmek yeterli olmaz. Mutlaka yeni bir felsefi görüş ile bu düşüncenin karşısına çıkmak zorundasınızdır.
Einstein’in şu düşünceleri bunu en iyi biçimde anlatır: Eğer bilim sizi bir yerin sınırına getirir de bırakırsa, işte o zaman sezgilerinizi kullanın.
Yani bilimsel bilginin “sınırlarını” aşamadığınız yerde, düşünce üretin demektir bu. Bir başka deyişle, felsefeye başvurun.
Yine başka bir konudan girerek, bu felsefe denilen menem (?) şeyin neden gereksiz olarak algılandığının yanlışlığı üzerinde duralım. Zor olan şeyler, gereksiz olarak nitelendirilmiştir hep. Pul kolleksiyonculuğu zevklidir ve kolaydır da, ama neden pul biriktirmek ihtiyacı duyduğunuzu maddi nedenler dışında açıklamaya kalktığınızda çuvallarsınız.
Bir zaman gelecek, para edecektir düşüncesiyle yapıldığını açıklamaya kalktığınız anda, kendinize bile yalan söylediğinizi fark edeceksinizdir.
Nitekim, bugün artık adı bile anılmayan “filatelistlerin” yıllarca biriktirdikleri pulları alıcı olmamasına rağmen satmaya asla yanaşmamalarının nedenini kendileri de bilmezler, ama sorunun temelinde hep yatan bir “düşünce” sistemi olduğunu kabul etmek zorundadırlar.
İş bu noktaya geldiğinde işte, bilerek veya bilmeyerek insanlar bir düşünce sistemine dayanırlar. Akıl buna zorlar. Mantıklı veya mantıksız bir neden ileri sürerler. Biz bunun genel anlatımına işte felsefe adını veriyoruz.
Gereksiz olanmış gibi görünen kavramlar zinciri.
Tıpkı uranyum 235’in içinde, tetiklendiğinde ortaya çıkan enerjinin oluşturduğu zincirleme reaksiyonun tetiklenmesi gibi.
Tıpki Einstein’in, uzaydaki her cismin uzayı eğdiğini, elinde hiçbir kanıt olmadan öne sürmesi gibi. Yani uzay bir boşluk değil, bir maddedir kuramını ortaya atması gibi...
Aklın felsefi yolculuğu
Başka bir yoldan gidelim şimdi de, insanın hep batıya giderek geçmişi yakalayabileceği düşüncesi, akıl ile dünyayı kavramaya çalışmanın ilkel bir çabasıdır. Madem ki güneşin batışına doğru gittiğimizde “zaman” kazanıyor ve ulaşacağımız yere birkaç saat önce varıyoruz, o halde devam edersek yine birkaç saat kazanmamız gerekir. Böylece de, bir süre sonra gün, daha sonra birkaç gün ve giderek haftalar kazanabiliriz.
Düz mantık, bir başka deyişle düz akıl bunu böyle düşünmekte haklıdır. Ama olmadığını da biliyordur. O halde neden?
İnsan beyni düşünmeye başlar başlamaz hemen bu düşünceyi neye borçlu olduğunu araştırmaya başladı. Sonuçta da, aklın binlerce yıllık serüveni başladı. Akıl, dış dünyayı kavramaktan tutun da, içsel hesaplaşmalara kadar her yerde birinci adım oldu. Ancak, yine de aklın bir çözümlenmesi, tarifi gerekiyordu. Bir yığın da tarifi yapıldı, ama insanlık hala aklın peşinden sürüklenip gidiyor.
İnsanoğlu kendini hep akıldan soyutlamış ve bu kavramın kendi dışında da olabileceği, kendinden bağımsız çalıştığı düşüncesine saplanıp kalmıştır; Tanrıların doğuşunun temelinde de bu yatar. Bedenine egemen olamayan bir güç olarak hep insanlığı korkutmuştur. Dünyayı kavramayı gerektiren tüm faktörler, bir beyin kalkanı görevi üstlenmiş olan akıl ile karşılaştığında tüm öznelliklerini yitirirler. Nitekim, dünyayı kavrayışlardaki temel farklılıklar da bu kalkanların dış dünya ile olan ilgisiyle doğru orantılıdır.
Bilgi edinilir ve bu bir şekilde yoğrularak yeniden dışa vurulur. Bu işlem sırasında bilginin kullandığın en önemli malzeme akıldır. Akıl, kendisine sunulan bilgileri yorumlayan insan beyninin bir çeşit süzgeci vazifesini görür. Toplumsal baskılar, söylenemeyecek gizler, inançlar, inançsızlıklar ve benzeri tüm toplumdan uzak tutulmaya çalışılan düşünce ve eylemler aklın acımasız süzgecinden geçtikten sonra dışa vururlar.
İngiliz aydınlanmacısı John Locke, aklın insan yaşamının her alanında kılavuz olması gerektiğini söyler, ama ondan etkilenen İrlandalı George Berkeley, Locke’un öğretisinin dış dünyayı kavramada ve dış dünya ile ilgili bilgilendirmede eksiklikleri olduğunu savunmuştur. Bu, Berkeley’in “akıl”dan anladığı “mistik” bir yaklaşımdır. Aynı Locke, Karl Marks için de aydınlatıcı olmuştur. Bu, sunulan bilginin akıl yoluyla uğradığı değişikliğe bir örnektir ve düşünce tarihi bu ve benzeri akıl yürütmelerle günümüze kadar gelmiştir. Gideceği yol da oldukça uzun ve karmaşıktır.
Felsefenin bilime öncülüğü
Gereksiz görülen felsefenin öncülüğü bu uzun ve karmaşık yolun aşılmasında zorunludur. Althusser’in yargısı gibi, felsefeciler önden koşarak “kafasını yaran” ama koşmaya devam eden düşünce adamlarıdır.
Bilim ise onun arkasından, açtığı yollardan birinden giden “kafasını yarmadan” yürüyenlerin yoludur.
Aklın kendi kendini çözebilmesi, düşüncenin, bir anlamda felsefenin tek başına altından kalkabileceği bir sorun değildir. Böyle olunca da, felsefenin “gereksizliği” de gündeme getirilebilir kuşkusuz.
Ancak işin o kadar da basit olmadığı ortada. Akıl, kendi kendini çözdüğü anda potasyum taneciğinin suya düşmesiyle patlaması gibi, yok olup gidecektir. Bu yok oluşun sonuçları ise, Kant’ın “aklın sınırları”nı aşması anlamına gelir. Fiziki ve felsefi olarak şimdilik buna olanak yoktur. Varsa bile, bu şimdilik bizim, yani normal akıl yürütebilenlerin, henüz tanımadığı bir başka boyuttur.
Elli ikilik bir oyun kâğıdı destesine, papazlardan sonra bir kâğıt daha eklendiğinde, daha önce kuralları belirlenmiş olan tüm oyunlar tamamen başka bir oyuna dönüşecektir. Sözü edilen “boyut” da bu tür bir değişimdir işte. Artık ne oyunun kuralları aynıdır ne de papaz ikinci büyük kâğıttır. Artık burada başka bir akıl yürütme söz konusudur. Koşulların değişikliğine ayak uydurmak için hızla öğrenme ve bilgilenme sürecine giren beyin, akıl süzgecine somut bilgileri iletirken, akıl bunların tümünün somut biçimde dışarıya taşmasını engelleyecektir. Bunun asıl nedeni, aklın dış dünya ile iç dünya arasındaki dengeyi sağlayarak sağlığını korumaya çalışmasıdır.
Bütün bunlara karşın, özellikle gelişmemiş toplumlarda akıl, denetlenebilir ve yönlendirilebilir konumdadır. Aklın en büyük düşmanı olan “ikna”mekanizması bu tür toplumlarda son derece sistemli çalışarak, işi tek tip düşünce yaratmaya kadar vardırır. Düşünceyi üreten beyin ne kadar zorlarsa zorlasın, aklın giderek kalınlaşan ve dış dünyaya uyum sağlayan kalkanlarını aşmayı başaramaz. İç dünyasında bir yığın çelişki yaşasa da insanlar, bunu dışa vurmaya cesaret edemez hale gelirler. Bu teslimiyetçilik de güdülebilir bir akıl ordusu yaratacaktır. Artık insanlar, inansa da inanmasa da bazı kuralları akıllarıyla kavrayıp uygulamaya koyacaktır. Bir tek kendi kendine kaldığı zaman yaptığının “akla uygun olmadığını” savunabilir. Bu da onları bir çeşit deliliğe, hırçınlığa, endişeye ve korkuya sürükler. Yine de bunu baskı altına almak ve onunla yaşamak zorundadır.
Örneğin, renkler konusunda insanoğlunun görüş birliğine vardığı nesnelerde yanılgı payı yok denecek kadar azdır. Domates, herkes için karar verilmiş bir renk tanımlar: Kırmızı. Bu, insanlara domatesin kırmızı olduğu fikrini alıştırmaktır. Herkes domates gördüğünde ortak bir tavırla“kırmızı” diyecektir, ancak onu diğer insanlar gibi görüp görmediğini asla kanıtlayamayacaktır. Domates rengine benzeyen her şey de kırmızıdır artık. Gökyüzünün mavi olarak algılanması gibi.
Bu gibi durumlarda ortaya A insanı ile B insanının dünyayı nasıl kavradığı sorusu gündeme gelmektedir. Renk körlerinin bazı renkleri “pas” geçmesi, algılayamaması ve diyelim ki normal nitelenen A kümesi insanlardan farklı görmesi “ortak” görme kuramını yerle bir etmektedir. B kümesinden olan ve renkleri A kümesinden daha farklı algılayan bir kitlenin dünyayı da farklı algıladığını kabul etmek gerekmektedir. Bu durumda, aklın ortak bir tavırla dünyayı algıladığı varsayımı kendiliğinden ortadan kalkmaktadır.
Bir tenis topunu avucuna alan kişinin bunun yuvarlaklığı hakkında kesin yargıya varması doğaldır. Bu yöntemle A veya B kümesindeki insanlardan hiçbiri tenis topu için “küp” şeklinde diyemez.
Ancak topun rengi söz konusu olduğunda, A ve B kümesi arasında bir uyum sorunu olduğu ortaya çıkacaktır.
Tenis topunun yuvarlaklığını eliyle test edip de hala buna “küp” diyenlere de C kümesi insanlar dersek, toplum bu tür insanları, psikiyatrinin “delilere” verdiği genel adla “şizofren” damgası yiyecektir. Bu tür insanların hemen topluma kazandırılması, “kendilerine benzetilmesi” harekâtı başlayacaktır.
Oysa, C kümesine dahil ettiğimiz insanlar, yaşamı değişik bir akıl yürütme ile kavradıklarından, kendi dünyaları içerisinde büyük bir ihtimalle “mutlu” bir yaşam sürmektedir. Onların mutsuzluğuna karar veren A ve B kümesi insanlar, kendi gruplarına çekmek için hemen bir “tedavi” yöntemine başvururlar.
Felsefe gereksizdir demek akıldışıdır
Aklın, toplumsal baskılar nedeniyle kafatası içerisine hapsedilmesi ve önüne konan engellerle özgür kalmasının önlenmesi, davranış bilimi açısından da korkutucu sonuçlara gebedir. Yılan fobisi olan bir kişinin alıştıra alıştıra yılan ile temasının sağlanması ve bu fobisinin ortadan kaldırılması sağlandığında, bilinçaltı ekolüne sıkı sıkıya bağlı bilim adamları kaldırılan bu “fobi”nin yerine başka bir fobinin patlak vereceğini savunmuşlardı. Onlara göre yılan fobisini ortadan kaldırmak, nedeni ortadan kaldırmıyordu. Asıl sorun, bu fobinin nedenini bulmaktı. Sonuçta ortak bir nokta bulundu ve yalnızca bilinçaltı sorgulaması ortadan kalktı, sorunların yok olması için ilaç ile destek de gündeme geldi. Ancak sorun yine de çözülemedi.
Aklın bu karmakarışık yolculuğu içerisinde filizlenen düşüncelerin, her zaman somut dünya bilgileriyle çakışmadığı da görülmüştür.
Açıkça konuşmak gerekirse, bu iş “Ümraniye” soruşturması nedeniyle içeride tutuklu bulunan sanıkların, suçsuz olduklarını kanıtlamalarını istemelerine benzemektedir.
Akıl dışıdır “felsefe gereksiz” demek.
Gerekliliğini kanıtlamak için, tek bir yanıt vardır aslında: “Gereklidir!”Diğeri, uzun ve meşakkatli bir uğraş gerektirir. Gerekliliğini kanıtlamak için örnekler vermek, ayrıca verilen örneklerin de kolaylıkla çürütülebileceğini de düşünerek, uzun bir uğraşa girmek zorunda kalırsınız. Felsefe denilen disiplinin içinde kendinizi bir anda kaybedip, yanıt vereceğim ve gerekliliğini kanıtlayacağım derken, kendinizle bile çelişkiye düşebilirsiniz. Öylesine zor ve tehlikeli bir yolculuktur felsefe treninde yolculuk etmek.
Akıl ile bağlantısını bir an için bile kestiğinizde, kendinizi deli gömleği içinde bile bulabilirsiniz.
Eh, bu uğraşla baş edemiyorsanız eğer, “gereksiz” olduğunu söyler geçersiniz.
Ama anlaması zor olan, soyut bir sanat dalı olan “müzik” ile uğraşan birinin, felsefeyi gereksiz görmesini düşünmek daha da zorlaşmaktadır.
Bu arada, Reichenbach diye bir adam çıkmış, İstanbul Üniversitesi’nde aralarında Nusret Hızır’ın da bulunduğu öğrenciler yetiştirmiş ve felsefede bir çığır açmış bilim adamını yok sayıp da, buna rağmen felsefe düşmanlığı yapmak az insanın başaracağı bir “cüretkarlıktır”.
Einstein’in görelilik kuramının ve kuantum mekaniğinin felsefe üzerindeki etkilerini değerlendirme cesaretini gösteren Reichenbach, bir zamanlar Kant’ın, Newton mekaniğini felsefeye uyarlamasını kendine örnek almış bir filizoftur.
Kendinden önceki tüm idealist felsefeleri reddetmesine rağmen, onların bilgi birikimleri üzerinden çapraz olarak yürüyerek bilimsel felsefe yolunu açmıştır.
Bir an için herşeyi kenara bırakıp, yalnızca Einstein ve Reichenbach birlikteliğine, daha önce de Newton ile Kant birlikteliğine şöyle bir göz gezdirmek bile, felsefe ile deneysel bilim arasındaki kopmaz bağların gücünü göstermeye yetecek hatta artacaktır.
Bir başka yazıda, bu dörtlünün enteresan ve akıl almaz birlikteliğini ele almak umuduyla, burada kesmenin yararlı olduğu düşüncesindeyim.
Aslında yazının bundan sonraki bölümünde uzun bir Reichenbach analizi ve Einstein ile olan “bilimsel” bağlantıları ele alınmış ve Mehmet Altan ve Yiğit Bulut gibi “ekonomi” uzmanlarının sık sık diline doladığı“kuantum”un aslında bildiğimiz ve yaşadığımız “mega” dünyaya uymadığını anlatmaktı niyetim.
Ama açıkçası, Murat Bardakçı’ya bile yeterince yanıt veremediğim düşüncesine kapıldım.
Osmanlı padişahlarının felsefe bilmezliğinin bir “övgü” gibi aktarılmasına da şaşırmış durumdayım. Kaldı ki, öyle olmadığını genel “insan” çizgileri içinde aktarmaya çalıştım.
Dedim ya, uzattım.
Okurlardan, kendilerini sıktıysam özür dilerim, ama zorunlu bir yazıydı...
Mümtaz İDİL
Odatv.com
12.04.2010 01:27
Türkiye İstatistik Kurumu (TUİK)’in dün açıkladığı verilerde, Türkiye’deki ekonomik gelişmeler konusunda şaşırtıcı veriler sunarken, en şaşırtıcı olanın gözden kaçmadığını umuyorum.
